Realizm magiczny w powieści G. G. Marqueza „Sto lat samotności”

Źródło zdjęcia: Flickr

XX wiek obfitował w liczne zmiany o podłożu społecznym, ekonomicznym i politycznym. Miało to ogromny wpływ również na kulturę, sztukę i literaturę. Artyści, literaci bawili się środkami wyrazu, eksperymentowali, łączyli techniki oraz wykorzystywali zdobycze nauki. Istotne były postępy, badania i odkrycia w dziedzinie psychologii, m.in. badania nad strumieniem świadomości, odkrycie behawioryzmu. Zainspirowani tymi zjawiskami twórcy, czerpali z nowej wiedzy i rozpowszechniali ją tym samym w swoich dziełach.

Termin ten został wprowadzony już w latach 20. XX w. Niemczech w odniesieniu do sztuk plastycznych. Artysta Franz Roh użył tego pojęcia po raz pierwszy w nawiązaniu do nurtu Neue Sachlichkeit (Nowa Rzeczowość). Realizm magiczny w malarstwie jako styl przeciwstawiający się ekspresjonizmowi i abstrakcjonizmowi, rezygnujący z estetyki mimetycznej, inspirował się malarstwem metafizycznym i stanowił specyficzna formę surrealizmu. Charakterystyczne dla tego nurtu było ukazywanie świata w sposób pozornie zwyczajny, przyziemny, wręcz realistyczny. Odbiegające od tej “normalności” było ujęcie w obrazach chaosu, kontrastów, niejasnych połączeń pewnych elementów, wywołujących trudne do wychwycenia napięcie. Pozwalało to na swobodę w interpretacji dzieła.

Realizm magiczny, który wyrasta z kryzysu techniki realizmu, szybko trafił na żyzny grunt literatury, zwłaszcza iberoamerykańskiej

Zjawisko to objawiło się już w latach 30. XX m.in. w „Legendach gwatemalskich” (1930)M.Asturiasa, „Powszechnej historii nikczemności” (1935) J. Borgesa. W 1948 r. wenezuelski eseista i krytyk Artur Uslar-Pietri, będąc zainspirowany powieścią Macunaima M. Andrade’a, opisał pojęcie realizmu magicznego w dziedzinie fikcji jako kombinacja elementów realistycznych i fantastycznych, na gruncie specyficznego południowo-afrykańskiego gatunku. A. Carpentiera z kolei, wykorzystując mity i wierzenia indiańskie do przedstawienia świata rzeczywistego, stworzył teorie “amerykańskiej rzeczywistości cudownej/magicznej”. Sam termin został rozpowszechniony bardziej przez noblistę M.A. Asturiasa, który określał nim styl swoich powieści. Tendencja realizmu magicznego była widoczna zarówno w literaturze europejskiej, jak i latynoamerykańskiej, jednak różniła się między sobą. W konstrukcjach przedstawianej rzeczywistości elementy realizmu, fantastyki, groteski łącza się z analizami psychiki i podświadomości postaci, uwydatniając przy tym symbolikę obyczajów, irracjonalnych wierzeń, egzotyki folkloru. Realizm magiczny jest ważnym również elementem dla poetyki postmodernizmu. Głównymi przedstawicielami realizmu magicznego są m.in.: M.A. Asturias, J. Rulfo, J. Guimarães Rosa, J.L. Borges, J.S. Alexisa, J. Rulfo, C. Fuentesa, G.G. Márquez. Każdą książkę reprezentującą ten nurt analizuje się również przez pryzmat autora, jego biografii, jego kultury.

G.G. Márquez

Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury, za “powieści i opowiadania, w których fantazja i realizm łącza się w złożony świat poezji, odzwierciedlającej życie i konflikty całego kontynentu”, otrzymał w 1982 r., jeden z najwybitniejszych twórców realizmu magicznego, Gabriel José de la Concordia García Márquez (6.03.1927 - 17.04.2014). Ten kolumbijski powieściopisarz, dziennikarz i działacz społeczny, w 1967 r. napisał “Sto lat samotności” (“Cien años de soledad”). Arcydzieło literatury iberoamerykańskiej i światowej, a także wpisana w nią stylistyka realizmu magicznego, było i jest inspiracją dla wielu pisarzy na świecie (S. Rushdie, O. Tokarczuk), a także do powstawania dzieł z różnych dziedzin sztuki (muzyka, film). Pod wpływem książki, pojawiły się również pomysły na zmianę rodzinnej nazwy miejscowości Aracataca, w której G.G. Marquez dorastał i która była pierwowzorem Macondo, co jednak nie doszło do skutku. “Don Kichot” naszych czasów”, tak określał te książkę m.in. Pablo Neruda, również laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Już w 1974 r. ukazało się pierwsze polskie wydanie “Stu lat samotności” w przekładzie Grażyny Grudzińskiej i Kaliny Wojciechowskiej.

“Sto lat samotności”, jedna z najczęściej tłumaczonych i czytanych książek napisanych w języku hiszpańskim

Powstawało przez 18 miesięcy (1965-1967) i zostało wydane w 5 czerwca 1967 roku, kiedy w 1952 r., pisarz wraz z rodziną mieszkał w Kolumbii, wizyta w rodzinnym mieście zainspirowała go do napisania tej niezwykłej powieści. Może dlatego pierwszym pomysłem na tytuł powieści był “Dom”. W opublikowanym w 1954 r. opowiadaniu “Dzień po sobocie” (“Un día después del sábado”) po raz pierwszy pojawia się Macondo, a różne postacie ze “Stu lat samotności” można odnaleźć również we wcześniejszych opowiadaniach i powieściach.

Dwadzieścia beztytułowych rozdziałów, na które książka się składa, opowiadają losy siedmiu pokoleń rodu Bulenda, od wędrówki grupy rodzin i założenia wioski Macondo (do 4 rozdziału), poprzez rozwój ekonomiczny, polityczny i społeczny (do 16 rozdziału), aż do upadku (ostatnie 4 rozdziały). W fikcyjnym miasteczku Macondo, leżącym jakby poza czasem, wyłania się konkretna historia, odzwierciedlająca wiele zwyczajów i anegdot, zasłyszanych przez G. Márqueza. Zauważamy tu dwie sprzeczności, z jednej strony realizm a z drugiej magia, zderzenia realne z cudownymi. Ta ulubiona książka m.in.. P. Picassa i Billa Clintona, jest jednocześnie syntezą dziejów całego kontynentu. Mityczna wizja Ameryki Łacińskiej, przedstawiona jest jako początek każdego innego świata, początek cywilizacji.

Czas tej historii ma strukturę cykliczna

Powtarzające się zdarzenia w wiosce i w rodzinie, imiona postaci przeplatają się, łącząc fantazje z rzeczywistością, oraz watkami historycznymi. Bohaterowie dziedziczą z pokolenia na pokolenie nie tylko imię, cechy osobowości, ale również przeznaczenie. Z jednej strony uwidacznia się świat mrocznych legend, klątw, a z drugiej rozpaczliwe poszukiwania szczęścia i miłości. Występujący w powieści czas psychologiczny, to subiektywne wizje, wspomnienia. Połączone jest to z narracją trzecioosobową, pasywną, obiektywną, nieopiniującą i niepodkreślającą różnicy miedzy rzeczywistością a fikcja. Wszechwiedzący narrator nadaje historii dynamizmu poprzez ujęcie w kilku słowach ogromu zdarzeń, zwiera informacje i opisuje jedynie szczegóły istotne dla całości. Wszystko to, co dzieje się poza granicami Macondo, jest mniej wyraziste i spójne. Rytmu nadaje tez różnorodne określanie czasu, raz cyklicznie lub linearnie, kiedy indziej jako statyczna wieczność. Przez te zabiegi, przez rytmiczna narracje, która jest bliska tradycji mówionej, powieść nosi znamiona niezwykłego, tajemniczego mitu.

W książce występuje wiele wątków i motywów, które powtarzają się i tworzą klamrę. Konstrukcja czasu i przestrzeni podlega mityzacji, a sto lat jest również symboliczne. Widoczne jest odwołanie do Exodusu Izraelitów do podróży rodzin poszukujących nowego miejsca zamieszkania. Powieść oparta jest na motywie tworzenia i rozwoju miasta, od jego założenia do zniszczenia, co nawiązuje do biblijnego Genesis i Apokalipsy. Ukazany jest świat, który na początku był tak młody, że wiele rzeczy nie miało swej nazwy. Wyizolowana społeczność tak jak pierwotne, podobnie rozumie i reaguje na kontakt ze światem zewnętrznym i znaczy granice między tym co swoje i obce. Ale tu izolacja jest też niekiedy azylem, np. dla uciekinierów, zbiegów. Dom i rodzina, rozrastają się z czasem. Nie wiadomo już kto może być z kim, bo wszelkie granice między dziećmi adoptowanymi, przysposobionymi, z prawego i nieprawego łoża się zatracają. Budowanie domu symbolizuje tu budowanie i rozwój całej ludzkości. Postaci funkcjonują również w jednej przestrzeni z duchami, co jest nawiązaniem do tradycji romantycznej (coś dzieje się pierwszy raz) oraz wierzeń rdzennych, indiańskich. Z czasem do wioski docierają również zarazy m.in. bezsenności i zapomnienia, co przypomina plagi egipskie. Aureliano przyczepia do przedmiotów tablice z nazwami, co też z czasem zawodzi. Miasteczko trwa w odizolowaniu od nowoczesności i jedynie Cygani wnoszą nowe wynalazki cywilizacji. Gdy do wioski powraca Melquíades, przywódca Cyganów i przyjaciel Josego Arcadia, z eliksirem przywracającym pamięć, tworzy też pergaminy, legendę rodu. W powieści mają również miejsce cudowne zdarzenia, jak np. Wniebowstąpienie Pięknej Remedios nawiązujące do nowotestamentowego Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W powieści można odnaleźć odwołania do historii Kościoła katolickiego, m.in. wątek Ojca Nicanora przybywającego do Macondo. Udziela on ślubu Aurelianowi Buendii i Remedios Moscote, zostaje również w miasteczku, aby nawracać i ewangelizować ludność. W mieście wznosi świątynię i pokazem lewitacji, przyciąga nowych wiernych.

Na świat powieści składa się kilka przestrzeni m.in. legend, mitów oraz rzeczywistych zdarzeń, wątków miłosnych i historycznych

Zawarte w powieści odwołania wskazują, że akcja toczy się gdzieś na kolumbijskim wybrzeżu karaibskim, a czas można umiejscowić w historii Kolumbii w okresie od połowy wieku XIX do połowy XX wieku, kiedy to przez kraj przetaczały się wojny domowe (wojna domowa z 1895, Wojna Tysiąca Dni w latach 1899– 1902), a na wybrzeżu Kolumbii zbudowano kolej żelazną (1906), kiedy też w kraju powstała kompania United Fruit Company zajmująca się uprawą bananów i zwieńczona została w 1928 r. wybuchem strajku tzw. „masakra robotników plantacji bananowych”. Márquez w książce celowo zaciera granice między pamięcią historii a fikcją, wspomnieniami a wydarzeniami rzeczywistymi. Wszystko wypływa tu nie z historii a bardziej wyobraźni, z subiektywnej, niedoskonałej pamięci, dodatkowo pisanej w ramach mitu, legend. Widać to dobrze na przykładzie Pułkownika Aureliano Buendia, który wyrusza na wojnę i w różnych miejscach płodzi dzieci z różnymi matkami. Po podpisaniu paktu pokojowego, Aureliano próbuje popełnić samobójstwo, co się mu nie udaje. Spędza wiec starość w alchemicznym laboratorium wytwarzając rybki ze złota, które rozkłada i składa. Aureliano Smutny, jeden z siedemnastu synów pułkownika, uruchamia w Macondo fabrykę lodu, zostawia interes pod opieką swojego brata

Aureliana Centena i wyrusza z miasta z pomysłem doprowadzenia kolei. W pobliżu Macondo powstaje również plantacja bananów. Miasto doskonale się rozwija, aż do strajku, gdzie dochodzi do masakry robotników plantacji bananów. Miasto dosięga kara w postaci deszczu trwającego nieustannie przez ponad cztery lata. Jest to nawiązanie do biblijnego potopu.

Od początku do końca powieści wszyscy jej dwuwymiarowi bohaterowie skazani są na cierpienie samotności

Jedną z podstawowych przyczyn, dla których postaci kończą swe życie w samotności i frustracji jest m.in. ich niezdolność do miłości lub paradoksalne oddawanie się namiętnościom i wiara w przesądy. Widać to m.in. na przykładzie José Arcadio, syna założyciela i Rebeki, którzy z powodu zniesławienia rodziny wyprowadzają się i zamieszkują sami w oddzielnym domu. Podobnie, Pietro Crespi, który popełnia samobójstwo po odtrąceniu go przez Amarantę, która z kolei zostaje aż do śmierci niezamężną dziewicą. Kazirodztwo nawiązujące do grzechu pierworodnego, jest tu niekiedy rozwiązaniem samotności, lecz naznaczonym zarazem piętnem czy karą. Pomiędzy różnymi członkami rodziny i w różnych pokoleniach dochodzi tu do takich związków. Począwszy od Josego Arcadia i Urszuli, którzy razem dorastali w jednym gospodarstwie i znają opowieść o synu ich wujostwa, który miał świński ogon, a związkiem pomiędzy Amarantą Urszulą i jej siostrzeńcem Aurelianem Babilonią (6 pokolenie), którzy nie wiedzą, że są krewnymi. Ostatni związek, prowadzi do wyginięcia rodu Buendiów, kiedy ich dziecko urodzone ze świńskim ogonkiem (7 pokolenie), spłodzone z miłości zostaje pożarte przez mrówki. zgodnie z przepowiedniami zawartymi w pergaminach Melquíadesa.

Powieści realistyczno-magiczne różnią się w swojej strukturze i wyglądzie, w zależności od przeżyć ich autorów. Jednak w każdym przypadku mogą stanowić manifestacje „innego wielkiego narodu”, historie o innej rzeczywistości. Tutaj elementy fantastyczne mogą być intuicyjnie “logiczne”, ale nigdy nie są wytłumaczone, a bohaterowie też nie kwestionują ich istnienia. Motywy mitologiczne, folklorystyczne, legendy i elementy fantastyczne współistnieją z luźnymi faktami, watkami historycznymi, ukazując ludzkie emocje i seksualność. Przedstawienie wydarzeń z wielu perspektyw, zniekształcenie czasu, poprzez cykliczność, zanikanie, załamywanie się oraz bogactwo symboliki i metaforyki dają wiele możliwości interpretacyjnych.