Murakami oczami krytyków japońskich i zachodnich

Reklama

czw., 06/03/2021 - 21:42 -- MagdalenaL

Zdjęcie: flickr

Nieustannie twórczość Marukamiego fascynuje, wzbudza kontrowersje i jest przedmiotem analiz. W Japonii krytykowano go początkowo za „zachodnie wpływy" w jego pracach, na Zachodzie zaś, za japońską stereotypowość. Japończyk wielokrotnie nagradzany był za swoją twórczość, niektórzy zaliczyli go do najpopularniejszych i najbardziej wpływowych autorów japońskich jego pokolenia, a w 2015 r. magazyn „Time” uznał go za jednego ze 100 najbardziej wpływowych ludzi na świecie na swojej liście Time 100. Wielu krytyków uważa Murakamiego za kandydata do Nagrody Nobla. Jego książki zostały przetłumaczone na około 50 języków, a niektóre utwory doczekały się adaptacji filmowych lub teatralnych.

Haruki Murakami urodził się 12 stycznia 1949 w Kyōto, w Japoni. Jego ojciec był synem buddyjskiego kapłana, matka zaś córką kupca z Osaki. Rodzice wykładali literaturę japońską w Kōbe, gdzie Murakami spędził młodość. Jednak bardziej niż rodzice był zainteresowany zachodnią literaturą i muzyką. Od 1968 r. studiował dramaturgię na Uniwersytecie Waseda, gdzie poznał swoja późniejszą żonę Yoko (od 1971 r.).

Haruki Murakami jest autorem powieści, opowiadań i literatury faktu. Tłem akcji jego powieści jest Japonia, jednakże widać wpływy literatury zachodniej. Murakami oczytany był w literaturze europejskiej i północnoamerykańskiej, wzorował się na F. Kafce i F.M. Dostojewskim. Tłumaczył również na język japoński książki m.in. F. S. Fitzgeralda, J. Irvinga, P. Therouxa, R. Carvera, R. Chandlera, czy T. Capote’a.

Japońscy badacze i krytycy literatury rozpatrują, czy twórczość Murakamiego wywodzi się z tradycji „powieści o sobie” realizmu, czy też pozostaje ona pod wpływem zachodniej literatury. Karatani Kõjin, w artykule pt. Krajobraz Murakamiego Harukiego, nie uważa pisarza za postmodernistę, a za kontynuatora japońskiej tradycji modernistycznej, m.in. ze względu na brak lub zmienność imion, częste użycie liczb, które uznaje za charakterystyczne dla języka japońskiego. Podkreśla przy tym, że terminy modernizm i postmodernizm mogą być mylące, gdyż literatura japońska miała inną historię rozwoju niż literatura zachodnia.

Innym problemem zajmującym japońskich badaczy literatury jest wpisanie pisarza w konkretne ramy. Niektórzy bowiem wahają się w ocenie, czy wliczyć Murakamiego do literatury pięknej, czy do tzw. popularnej. Przykładem jest Õe Kenzaburõ, który z początku był sceptyczny co do twórczości Marukamiego i nie zaliczał jej do literatury pięknej. Wraz z rozwojem twórczości pisarza ewoluowało również podejście wielu krytyków. Tak było i w przypadku Kenzaburo, który zmienił zdanie w 1991. Napisał wówczas: „Młody japoński pisarz jest czytany w Stanach Zjednoczonych. Uważam, że to dobry znak dla kultury japońskiej". Marukamiemu udało się bowiem osiągnąć coś, co udało się niewielu jego rodakom.

Na konferencji w 2006 w Tokio „A Wild Haruki Chase: How the World is Reading and Translating Murakami”, zmieniono podejście do pisarza jako „biernego”. Murakami poruszał wiele współczesnych kwestii jak np. trzęsienie w Kobe, konflikty społeczne, przemoc wobec kobiet, powstanie sekt religijnych, mniejszości narodowe itp. O tym, jak wielki wpływ na powieści mają dla Murakamiego okoliczności zewnętrzne, może świadczyć fakt, że po trzęsieniu ziemi Hanshin w Kobe i ataku z użyciem gazu trującego sarin w Tokio, dokonał ponownej rewizji swojej Kroniki ptaka nakręcacza. Aby pogodzić się z atakiem sarinem, Murakami przeprowadził dziesiątki wywiadów z ofiarami lub krewnymi i opublikował je w Japonii w 1997 roku w książce Underground. Wywiady zostały ułożone według pięciu linii metra, na których doszło do uwolnienia trującego gazu. Murakami celowo nie wychylał się podczas wywiadów, chcąc pozwolić ofiarom na wypowiedzenie się i dać im szansę na przedstawienie swojej wersji wydarzeń. „Napisałem książkę o ataku trującym gazem w tokijskim metrze. W ten sposób odniosłem dobitne wrażenie, jak wielkie zagrożenie dla współczesnego społeczeństwa stanowi terroryzm" - pisał Murakami. Zbiór sześciu opowiadań Wszystkie boże dzieci tańczą, porusza zarówno temat ataku trującym gazem, jak i trzęsienie ziemi w Kobe. W książce przeplata się rzeczywistość z fikcją, realność i marzenia, a każdy z bohaterów poszukuje siebie na inny sposób. Jest to zarazem odnajdywanie drogi życiowej poprzez zrozumienie swoich lęków i pragnień. Murakami przedstawia wizje bohaterów jako prawdę, a ich sny jako rzeczywistość.

Kazuo Ishiguro a Haruki Murakami

Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury z 2017 r., Kazuo Ishiguro, urodzony w 1954 w Nagasaki, wychowywał się w Anglii, w kulturze zachodu. Mimo, że jest pisarzem japońskiego pochodzenia, zupełnie inaczej jest odbierany i interpretowany przez krytyków i badaczy literatury. Mamy tu do czynienia z zeuropeizowanym pisarzem, który zupełnie inaczej opisuje świat niż Murakami, który jedynie fascynował się Zachodem. Ishiguro dochodzi do pewnych znaczeń, prawd przez język, przez dialog, a akcja jest zawieszona na rzecz dyskusji. U Murakamiego zaś akcja jest intrygująca, jednak nie wiemy, czy dzieje się w rzeczywistości, czy przez jego filtr, a wejście w głąb siebie, w psychikę odbywa się poprzez monolog wewnętrzny. Murakami używa pewnych słów - kluczy, symboli, powracających motywów, a fabuła, z mnóstwem wątków, wciąga niczym studnia i labirynt. Twórczość Ishiguro jest różnorodna, od minimalistycznych form po bardziej rozbudowane, przy czym charakterystyczna dla niego jest drobiazgowość dialogów.

Zachodnim, europejskim czy amerykańskim tłumaczom, krytykom i badaczom niekiedy ciężko zrozumieć specyfikę i wyjątkowość Murakamiego. Język japoński daje inną interpretacje świata, a w system gramatyczny wpisane są pewne role. Tu język narzuca interpretacje pewnych stosunków społecznych. Powstaje wiele różnorodnych prac o twórczości Japończyka. Zainteresowanie rożnymi zagadnieniami sprowadza się jednak do wpisania jego pisarstwa w konkretne ramy, którymi zwykle okazują się być postmodernizm lub realizm magiczny.

Do nurtu postmodernistycznego oraz realizmu magicznego zalicza go m.in. M. Strecher w Dances with Sheep: The Quest for Identity in The Fiction of Murakami Haruki. Uważa przy tym, że celem Marukamiego jest zadawanie pytań dotyczących tożsamości indywidualnej jednostki, zatraconej i zastąpionej czymś w rodzaju gotowej tożsamości we współczesnej, kapitalistycznej Japonii. M. Seata, The Simulacrum in Contemporary Japanese Culture, również zalicza go do postmodernistów. Według niego, poprzez stosownie technik metanarracyjnych – pastiszu, parodii, historiografii, Murakami dokonuje krytyki japońskiej nowoczesności, modernizacji oraz nieuchwytnej indywidualności, na której ma się ona opierać.

Murakami jest „mediatorem kulturowym” między Japonią a Stanami Zjednoczonymi, czy tzw. Zachodem. R. Suter w swojej ksiazce The Japanization of Modernity. Murakami Haruki Between Japan and The United States opisuje, że Japończyk jako tłumacz i autor wykorzystujący w swoich tekstach elementy kultury amerykańskiej i zachodniej, eksperymentuje z językiem i stara się poszerzyć jego granice, aby stworzyć rzeczywistość powieściową w unikalnym stylu, balansującą na granicy dwóch kultur. Tak jak Karatani odrzuca postmodernizm na gruncie literatury japońskiej, której rozwój różnił się od rozwoju literatury zachodniej.

M. Strecher w The Forbidden Worlds of Haruki Murakami, analizuje powtarzające się tematy i motywy oraz psychologiczne i mitologiczne aspekty różnych metafizycznych światów oraz znaczenie rzeczywistości i jej tworzenie za pomocą języka w utworach Murakamiego. Omawia tu także pozycje jednostki i zbiorowości w utworach pisarza oraz jego rolę jako „literackiego dziennikarza”.

Susan Napier zwraca uwagę na związek współczesnych japońskich pojęć, tzn. utopii i dystopii. Przygodę z owcą rozpatruje jako utopię i próbę rozliczenia się z historią, natomiast Koniec świata i hard-boiled wonderland jako obraz współczesnej dystopii z końcem świata pozbawionym pamięci i historii.

Klucz do odczytania Marukamiego leży w nim samym, w jego kulturze, z której się wywodzi, w języku japońskim, mentalności i historii oraz w doświadczeniach samego pisarza. Widzimy to m.in. w słynnej Kronice ptaka nakręcacza. Jest to opowieść o życiu Toru Okady i jego przemianach. Można znaleźć tu elementy autobiograficzne, nawiązanie do historii Japonii (m.in. wojna) oraz do wydarzeń aktualnych, w których kryje się przesłanie. Częstym tematem, który tu też jest poruszony, jest utrata bliskich i ich poszukiwanie. Historia na pograniczu jawy i snu, opowiedziana jest bardzo realistycznie a jednoczesnie z pewnymi elementami fantastyki. Poprzez przenikanie i nakładanie się na siebie licznych wątków, równoległych światów, powtarzających motywów i głębi symboli, pisarz wiedzie czytelnika do zrozumienia stosunków międzyludzkich, tożsamości jednostki zagubionej w nowej rzeczywistości. Nawiązania, motywy (m.in. mitologia grecka - Orfeusz i Eurydyka, Orwell) mogą tu wynikać z europejskich wpływów, jednak w innym kontekście, bo są przefiltrowane przez mentalność japońską. Wielowymiarowość tej powieści daje różne możliwości interpretacyjne. Może to być powieść autotematyczna, o historii w historii, o powstawaniu powieści. Może to być kronika przemocy. Może to być też opowieść o egzystencji jednostki rzuconej w pustkę kapitalistycznego świata, poszukującej swojej prawdziwej tożsamości, w labiryncie podświadomości, do której kluczem jest wejście do studni, w głąb swojego wnętrza i spojrzenie na nie przez pryzmat historii.

Wyjątkowość i specyfika twórczości Murakamiego polega na tej złożoności, wielowymiarowości. Murakami jest autentyczny w swoich powieściach przez osadzenie ich w swojej kulturze, wprowadzając autobiograficzne elementy, a jednocześnie staje się uniwersalny ze względu na tematykę, która dotyczy wszystkich ludzi niezależnie od kontekstów kulturowych. Dlatego też Murakami i jego twórczość inspiruje oraz nakłania do głębokiej refleksji.

Źródła/inspiracje:

Kronika ptaka nakręcacza z: https://pdf-x.pl/doc/Kronika-ptaka-nakrecacza-MurakamiHaruki/5b1da6404e16ab1e21b39af3

Anna Zielińska-Elliott: Haruki Murakami i aktorzy jego teatru wyobraźni, Warszawa 2015

Autor: 
Katarzyna Wieczerzak
Polub Plportal.pl:

Reklama