Neruda jest uważany za jednego z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych poetów XX w. Nierozerwalna jedność życia i poezji, to zasadnicza stała jego poetyki. Przez całe życie różne doświadczenia Nerudy stawały się rzeczywistością dopiero wtedy, gdy przekuwał je w wersy i strofy, co jest dowodem bezwarunkowej powagi i pasji, z jaką poeta poszukuje w swojej sztuce prawdy.
Pochodzenie
„Największy poeta XX w. wszystkich języków”, jak to określił kolumbijski pisarz i noblista Gabriel Garcia Marquez, urodził się jako Ricardo Eliecer Neftalí Reyes Besualto 12.07.1904 r. w prowincjonalnym miasteczku Parral na południu Chile. Był synem José del Carmen Reyesa, maszynisty oraz Rosy Neftalí Basoalto, nauczycielki szkoły podstawowej, która krótko po narodzinach syna umarła na gruźlicę. Ojciec przeniósł się do Temuco i oddał dziecko pod opiekę dziadka. W 1906 r. Jose ożenił się ponownie z Trinidad Candia Marverde (później w swoich wierszach poeta będzie ją określał jako mamadre) i sprowadził syna do siebie.
Debiut poetycki i pseudonim
Czytanie i pisanie już od najmłodszych lat pochłaniało Ricarda. W wolnych chwilach, podczas wakacji, gdy podróżował z ojcem pociągiem, wykonywał pierwsze szkice i eksperymentalne ćwiczenia pisarskie. W jego późnych wierszach często można odnaleźć odwołania do wrażeń z młodości, naznaczonej dziewiczym krajobrazem. W 1919 r. zdobył trzecią nagrodę w Igrzyskach Kwiatowych w Maule (Juegos Florales de Maule) wierszem Comunión ideal (idealna wspólnota, tłum. autorki)
Zaledwie rok później opublikował swoje debiutanckie wiersze w czasopiśmie „Selva Austral”. Pseudonim, którym wtedy się podpisywał, przylgnął do niego i został później zalegalizowany. Prawdopodobnie artysta przyjął imię po francuskim poecie Paulu Verlaine’ie, a nazwisko po czeskim poecie i prozaiku Janie Nerudzie, którego krytyczną społecznie twórczość z perspektywy latynoamerykańskiej obrał za wzór dla własnej twórczości. Posługiwanie się pseudonimem było też wyrazem chęci do ucieczki przed negującym jego twórczość ojcem. Do 1920 uczęszczał do szkoły dla chłopców w Temuco. W tymże mieście poznał także Gabrielę Mistral (1889-1957), nauczycielkę i dyrektorkę liceum dla dziewcząt, która również była niezwykłą poetką i laureatką Nagrody Nobla (1945). Zapoznawała go z klasycznymi dziełami. Podarowała mu wiele książek, szczególnie powieści autorów rosyjskich, np. Tołstoja, Dostojewskiego, czy Czechowa. W 1921 r. młody Neruda przeniósł się do stolicy Santiago, gdzie do 1926 r. studiował język francuski i pedagogikę w Instytucie Edukacji na tamtejszym Universidad de Chile.
Między modernizmem a awangardą, początki kariery
Kultura poetycka, w którą poeta wrastał, w Temuco, potem w Santiago de Chile, kształtowana była przez kończący się już modernizm hispanoamerykański i ataki tworzącej się w Chile awangardy literackiej przeciwko modernistom. Widać te tendencje także w twórczości Nerudy. Przebywając w Santiago, włączył się w tamtejszy krąg poetów przeklętych. Mieszkał w nędznych warunkach, jednak cały czas tworzył i chciał wyrwać się z ciężkiej sytuacji. Pierwszy etap jego wczesnej poezji wewnętrznej uczynił go znanym i uznanym najpierw w jego ojczyźnie, potem za granicą.
Pracował już wówczas dla „Claridad”, gazety Chilijskiego Związku Studentów. Zdobył też pierwszą nagrodę na Festiwalu Wiosny wierszem La canción de fiesta (Pieśń Świąteczna - tłum. autorki). A już w 1923 roku opublikował swoją pierwszą, samodzielnie finansowaną książkę Crepusculario (Rzecz o zmierzchu). Poezja, którą zawarł m.in. w tomiku Crepusculario oraz w Veinte poemat de amor y u a canción desepeada (Dwadzieścia wierszy miłosnych i pieśń rozpaczy) z 1924, była na wskroś przeniknięta humanizmem oraz tradycjami modernizmu. Neruda z upodobaniem posługiwał się wtedy formą sonetu, dobierając rzadkie, dźwięczne słowa i motywy z mitologii antycznej. Z pisanych lekką ręką wierszy miłosnych tryskała zmysłowość, namiętność i erotyzm niespotykany dotąd w poezji chilijskiej i w ogóle w poezji latynoamerykańskiej. Urzekały one uporządkowaną, prostą, potoczną składnią. Jednocześnie zaskakiwało zastosowanie tu trudnych do odczytania porównań, obrazów, metafor, używanych synestetycznie, czerpanych z różnych obszarów percepcji. Można tez zaobserwować kilka warstw, które budują książkę: natura, kultura, miłość, życie jednostki. W tym samym roku ukazała się również jego pierwsza typowo awangardowa powieść El habitante y su esperanza. Pablo Neruda pragnął jednak doświadczyć na własnej skórze rewolucyjnych przemian w Europie i być w centrum sztuki i kultury literackiej. W 1927 r. wstąpił do służby dyplomatycznej i pierwsze lata spędził jako konsul honorowy, nie w Europie jak chciał, a w Azji Południowo-Wschodniej, gdzie do 1932 przeżywa "czas w piekle". W 1932 wraz z żona, holenderką Marią Antonietą Hagenaar Vogelzanz (Maruca), poślubiona na Jawie w 1930 r., powrócił do Chile. Kilka miesięcy później opublikowano m.in. pierwsze wydanie książki Residencia en la Tierra (Pobyt na Ziemi) (1925-1931).
W liście do Eandiego z 17.02.1933 r. parafrazuje swoją koncepcję pisarską, jako „poésie pure", „czystej poezji", koncepcję odizolowania od świata i od ludzi, w której każdy kontakt z „nieczystym", z brudną polityką jest odrażający.
Kariera międzynarodzynarodowa i manifestacja „nieczystej poezji”
W sierpniu 1933 r. Neruda został mianowany konsulem honorowym w Buenos Aires, oczekiwał też narodzin córki, Malvy Mariny. Rok później jako konsul Chile w Hiszpanii, najpierw w Barcelonie, a od 1935 w Madrycie, zaprzyjaźnił się z Garcíą Lorcą. Wraz z nim oraz innymi redaktorami m.in. Rafaelem Albertim, Vicentem Aleixandrem, Gerardo Diego, założył pismo „Caballo verde para la poesia” („Zielony koń dla poezji"). Neruda świecił już wtedy triumfy na scenie międzynarodowej, a hiszpańscy poeci również uczcili jego pamięć książką Homenaje a Pablo Neruda de los poetas españoles (Honorowy dar hiszpańskich poetów dla Pablo Nerudy - tłum. autorki). Kiedy Neruda znajduje się w samym środku wiru przyjacielskiej, artystycznej i intelektualnej wymiany z elitą hiszpańskich i latynoamerykańskich pisarzy, jego egocentryzm traci na wadze i otwiera się na świat zewnętrzny. W miarę rozwoju pisarskiego chłonął coraz więcej wpływów. Do jego stylistycznych wzorców należeli m.in.: A. Rimbaud, Majakowski, W. Whitman. Neruda zdecydowanie odrzucił koncepcję poezji „czystej" i wpisywał się teraz w tradycję poezji „nieczystej" („Sobre una poesía sin pureza”), która przedkładała odniesienie do świata nad konstrukcję i muzyczność, a jej celem jest uchwycenie całego spektrum życia, w aspektach moralnych, amoralnych, trywialnych itp. W polemice z Juanem Ramonjimenezem (1881-1958), cenionym w Hiszpanii przedstawicielem „poezji czystej", Neruda zatytułował manifest poetycki, który ukazał się w 1935 roku w jego piśmie. Był to postulat „Para una poesia sin pureza” („Dla poezji nieczystej”) i jest tam napisane m.in.: „Taka będzie poezja, której szukamy, zużyta pracą fizyczną jak kwasem, splamiona potem i oparami, pachnąca moczem i lilią, splamiona wszystkimi zawodami uprawianymi w ramach prawa i poza nim. Poezja tak nieczysta jak suknia, jak ciało, z plamami jedzenia i obscenicznymi gestami, ze zmarszczkami, obserwacjami, snami, nocami na jawie, proroctwami, deklaracjami miłości i nienawiści, bestiami, pchnięciami, sielankami, przekonaniami politycznymi, zaprzeczeniami, wątpliwościami, afirmacjami, podatkami". Był to burzliwy i piękny okres w jego życiu. Chłonął wszystko, co zachodzi w sztuce i kulturze, w teorii literatury i realizacji poetyckiej, w polityce i ideologii, poznawał najlepszych zachodnich artystów i intelektualistów, w tym wielu latynoamerykańskich. Podobnie jak przyjaciele, opowiadał się po stronie Republiki. Opublikowane zostały również dwa tomy „Residencia en la tierra” z lat 1933-1935, w których wyraźnie już widać wpływy surrealizmu i indywidualny styl Nerudy, który elektryzował dynamizmem, zaskakującą symboliką, plastycznością obrazów, nastrojami niepokojów i katastroficznych lęków. W jego życiu prywatnym również zaszła istotna zmiana, albowiem rozstał się z żoną i odtąd mieszkał z Argentyńczykiem Delią del Carril. Do 1936 r. W „Caballo verde para la poesia” ukazało się pięć numerów. Szósty zaś, który był już gotowy i miał się ukazać 19.07.1936 r., nie został wydany. 17 lipca zamach stanu dokonany przez generała Francisco Franco, rozpętał hiszpańską wojnę domową. García Lorca został zastrzelony, a Neruda został zmuszony do ucieczki i trafił w końcu do Paryża.
Drugi etap twórczości, wiersze polityczne
Rozpoczynał się drugi etap twórczości Nerudy, okres wierszy głównie politycznych. Połączył siły z grupą hiszpańskich polityków, artystów i dziennikarzy, wśród których był Pablo Picasso. Współpracując z Nancy Cunard, aby zwrócić uwagę opinii publicznej na niesprawiedliwość w Hiszpanii, wydali tomik poezji zatytułowany Poeci świata bronią Hiszpanów. W 1936 r. poeta zostaje usunięty z kraju i zdymisjonowany jako konsul. Najważniejszą bronią Nerudy jest słowo, za pomocą którego bezbłędnie interweniuje w antyfaszystowską walkę. W listopadzie 1937 zostaje opublikowane pierwsze wydanie książki España en el corazón (Hiszpania w sercu), które jest jego wkładem w literaturę wojny domowej. Doznania z lat hiszpańskiej wojny domowej 1936–1939 zainspirowały Nerudę do napisania tego poematu, przeobrażając poetę z subiektywnego liryka i romantycznego wizjonera w wyraziciela rewolucyjnych idei społecznych i politycznych, który gwałtowne obrazy poetyckie i hermetyczną formę zastąpił spokojniejszą metaforyką, dydaktyzmem i bardziej zrozumiałym językiem. Neruda czerpie także z tradycji hiszpańskich satyryków, współczesnych krytyków i moralistów. Krytykuje F. Franco i jego stronników, nazywając ich zdrajcami, co kontrastuje z pochwałami dla broniących się Hiszpanów.
W 1938 roku, w którym zmarli jego ojciec oraz macocha, Neruda wrócił do Chile i znalazł zatrudnienie jako redaktor w czasopiśmie „Aurora de Chile". Wiele swoich artykułów poświęcił katastrofalnemu rozwojowi faszyzmu na świecie. Zorganizował darowiznę książek dla Biblioteki Narodowej w postaci ponad 500 tytułów niemieckich pisarzy, których dzieła zostały publicznie spalone w Niemczech przez reżim hitlerowski. Neruda, nawet po zwycięstwie Franco kontynuował swoją antyfaszystowską walkę. Kiedy w 1939 roku do władzy doszedł Front Ludowy, Neruda jako konsul ds. Emigracji Hiszpańskiej w Paryżu uratował życie ponad 2000 emigrantom, których zabrał do Chile na przerobionym statku towarowym Winnipeg. Następnie sam uciekał przed wojskami niemieckimi do Ameryki, gdzie zwalczał faszyzm wierszami politycznymi. Pieśń na Stalingrad była rozwieszona wówczas na murach Meksyku, a Pieśń na Bolívara recytował sam Neruda w Auditorium Maximum Uniwersytetu Meksykańskiego przed ogromną rzeszą słuchaczy. Po powrocie do Chile, po serii działań politycznych i literackich, został mianowany konsulem generalnym w Meksyku, obejmując to stanowisko w sierpniu 1940 r. Trzy lata później powrócił do Santiago i oddał się podróżom, pisarstwu i polityce. W tym czasie odkrył na nowo Chile i Amerykę Łacińską, gdzie uważano go już za największego żyjącego poetę.W marcu 1945 r. startował jako niezależny kandydat do Senatu z listy Komunistycznej Partii Chile, a po wyborze 8.07 wstąpił do partii. Kilka dni później (15.07) Neruda czytał swoje prace na Estádio do Pacaembu w São Paulo w Brazylii w hołdzie komunistycznemu rewolucjoniście L. C. Prestesowi; jego publicznością było ponad 100 tysięcy ludzi.
Represje polityczne, tułaczka i Wielka Pieśń
Rok 1948 stanowi zasadniczy przełom w życiu polityka i poety Pabla Nerudy. Chilijski prezydent González Videla (od 1946), wspierany przez swoją partię, dokonał radykalnego zwrotu politycznego, pod naciskiem Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej i zdelegalizował Partię Komunistyczną. Wtedy to pozbawionych praw politycznych zostało ponad 25 tysięcy osób. Neruda będąc jednym z największych krytyków prezydenta, wykorzystywał wcześniej swój immunitet parlamentarny do wystąpienia przeciwko prezydentowi krytykując go w najostrzejszych słowach w publicznym przemówieniu. Neruda był więc narażony na represje państwowe i przemoc, gdyż został wydany nakaz jego aresztowania. Musiał się ukrywać i przez rok żył nielegalnie u przyjaciół i swoich zwolenników. Z tych doświadczeń wyłoniła się nowoczesna epopeja Wielka Pieśń, która ukazała się w Meksyku w 1950 r. To stanowiło kulminacje tendencji drugiego etapu twórczego Nerudy. Canto General (Wielka Pieśń) to 15 tysięcy wersów, w których interpretował naturę i historię kontynentu amerykańskiego od czasów prehistorycznych do współczesności. Określał tam historię Ameryki Łacińskiej jako ciąg walk, których celem jest wyzwolenie. Widział siebie jako piewcę i interpretatora tej historii, jako rzecznika prostych ludzi. Wiersze Nerudy od pierwszej do ostatniej strony ukazują uwielbienie i fascynacje naturą, materią, tym co niezamieszkane, napięte między nieskończonością materii a skończonością historii. Pieśń powszechna, albo inaczej Wielka Pieśń, wydana została w Polsce w 1954, w przekładzie m.in. K.I. Gałczyńskiego.
Neruda uciekł do Paryża, gdzie został entuzjastycznie przyjęty przez starych przyjaciół i z pomocą m.in. Pabla Picassa. Trzyletnie wygnanie w latach 1949-1952 - najbardziej mroźny okres zimnej wojny - Neruda spędził jeżdżąc od kongresu do kongresu. Był również honorowany i nagradzany, a jego dzieła cieszyły się popularnością na całym świecie. Podczas kilkumiesięcznego pobytu Nerudy w Paryżu ukazała się jego książka Toros w tłumaczeniu J. Marcenaca i z ilustracjami Picassa. Na II Światowymn Kongresie Pokoju w Warszawie w listopadzie 1950 r. m.in. Picasso i Neruda (za wiersz Woodcutters Awake) otrzymali Nagrodę Pokojową Światowego Kongresu Pokoju. Poeta jako komunista, polityczny działacz i członek Światowej Rady Pokoju, nie wszędzie był mile widziany. Historyk Erwin Cherio spontanicznie udostępnił mu swoją willę na Capri, w której Neruda spędził szczęśliwe chwile razem z Matilde Urrutia. Poeta poznał ją kilka lat wcześniej, a teraz odnalazł w niej wielką miłość i inspirację. Neruda stworzył wtedy Los versos del capitán (Wersy kapitańskie - tłum. autorki), jeden z jego najpiękniejszych wierszy. Zdecydował się użyć krótszych wersów i metrum dla pieśniowych, romantycznych strof. Choć znalazło się tu wiele autobiograficznych śladów trudnego okresu życia, wykraczały one daleko poza osobiste wyznanie miłości. W tych wierszach miłosnych, prywatnych, kochanek czuje się bezpiecznie, jednocześnie porównując ciało kobiety do natury swojej ojczyzny.
Powrót do Chile i trzeci okres twórczości
W końcu, 12.08.1952 r. poeta powrócił do Chile. Mimo to, ciągle występował jeszcze w całej Europie, a także w Indiach i Chinach na kongresach pokojowych i debatach politycznych. Rok później, Neruda otrzymał Nagrodę Stalinowską za umacnianie pokoju między narodami i następne pięć lat poświęcił wyłącznie twórczości poetyckiej.
Kiedy w 1956 roku ujawnione zostają zbrodnie stalinizmu, rozpoczyna się też trzeci, ostatni etap w twórczości Pabla Nerudy. Zmaga się on teraz z egzystencjalnym losem jednostki we współczesnym świecie. W zbiorach rozmach epicki ustąpił miejsca poezji codzienności, co widać w Odas elementales z 1954–1957. Niepokój zniknął na rzecz optymistycznej wierze w życie i miłość m.in. w Cien sonetos de amor z 1957, Estravagario z 1958. Również żarliwe zaangażowanie polityczne ustąpiło pogodnej i niepozbawionej humoru autorefleksji w Memorial de la Isla Negra z 1964. W 1970 r. został ambasadorem w Paryżu. Zmagał się jednak z choroba i już po kilku miesiącach musiał poddać się operacji. Podczas rekonwalescencji, 21 października 1971 roku, otrzymał literacką Nagrodę Nobla „za poezję, która z działaniem siły natury ożywia losy i marzenia kontynentu". Kilka dni po otrzymaniu nagrody Neruda wrócił do Chile, ale jego stan zdrowia stale się pogarszał. Zaplanowana na wrzesień 1973 r. seria przedstawień oratorium Mikisa Theodorakisa Canto General, opartego na tekście Nerudy i z jego udziałem, musiała odbyć się bez poety.
Cztery pogrzeby Nerudy
23.09.1973 r., dwanaście dni po zamachu stanu w Chile dokonanym przez Augusto Pinocheta, Pablo Neruda zmarł (prawdopodobnie na raka). Po śmierci poety jego dom został splądrowany i zniszczony przez wojsko. Zapewne dlatego powstawały spekulacje na temat prawdziwej przyczyny śmierci poety. Dwa dni po zgonie odbył się pogrzeb wieszcza w Santiago de Chile, w obecności uzbrojonych żołnierzy oraz zagranicznych ekip filmowych. Mimo działań władz, przyszły tysiące Chilijczyków.
Była to pierwsza tak liczna publiczna demonstracja przeciwko juncie wojskowej. Pisarka Isabel Allende w swojej powieści Dom duchów opisuje pogrzeb jako „symboliczny pogrzeb wolności”. Ciało Nerudy zostało pochowane po raz czwarty w Isla Negra 25.04.2016 r., po dwóch wcześniejszych pochówkach i ekshumacji.
